Polska ma nie tylko bursztyny, ale i złoto, szafiry, minerały promieniotwórcze

Jak wyjaśnił PAP mineralog z Centrum Edukacji Przyrodniczej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Polska kryje w sobie wiele osobliwości mineralogicznych, które potrafią zaskoczyć nie tylko kolekcjonerów, ale i zawodowych geologów. Niektóre z nich są znane głównie z dawnych doniesień i pozostają obiektami niemal legendarnymi, inne trafiają się niezwykle rzadko, czasem w postaci kryształów o wielkości zaledwie kilku milimetrów.

Aby jednak trafić na coś ciekawego, zwykle nie wystarczy przypadkowy spacer po lesie. - Trzeba wiedzieć, gdzie szukać i czego się spodziewać. Polska ma kilka regionów, które wyróżniają się spośród innych bogactwem i różnorodnością minerałów. W pozostałych - zaznaczył dr Kajdas - prawdopodobnie nawet specjalista nie znajdzie nic poza zwykłym piaskiem.

Za najbardziej różnorodny geologicznie region kraju uchodzi Dolny Śląsk, zwłaszcza Sudety. – Można tam znaleźć granaty, topazy, beryle, korundy, akwamaryny czy turmaliny. Najczęściej spotykamy czarne, nieprzezroczyste kryształy turmalinów, ale trafiają się także rubellity o intensywnie różowym zabarwieniu - powiedział dr Kajdas.

- W Karkonoszach jeszcze niedawno znajdowano intensywnie niebieskie szafiry, które nie nadawały się może do zastosowań jubilerskich, ale miały piękne zabarwienie i były bardzo efektowne - dodał.

W Piławie Górnej występują różne odmiany turmalinów i beryli, w tym akwamaryny, a w Pustkowie Wilczkowskim, nieopodal Ślęży – turkusy, choć raczej niewielkie i o zielonkawym odcieniu. Z kolei w rejonie Złotoryi w Górach Kaczawskich do dziś można wypłukiwać drobiny złota z aluwiów (osadów) rzecznych.

Osobną kategorię stanowią minerały radioaktywne. W rejonie Kletna trafiają się barwne naloty autunitu i torbernitu, czyli wtórnych minerałów uranu. Kiedyś na tym terenie funkcjonowały kopalnie tego pierwiastka i czasami udaje się jeszcze znaleźć ich pozostałości.

Ekspert ostrzegł, że choć ich promieniotwórczość nie jest groźna przy krótkotrwałym kontakcie, przebywanie przy nich przez dłuższy czas nie jest wskazane.

Kolejnym minerałem, z którym kontakt wymaga zachowania szczególnej ostrożności, jest występujący w okolicach Złotego Stoku arsenopiryt, siarczek żelazowo-arsenowy. Arsen i jego związki są silnie trujące, a największe zagrożenie stwarzają w momencie wietrzenia minerału lub jego podgrzania. Ze związkami arsenu w Złotym Stoku powiązane są złoża złota, które nadały nazwę tej miejscowości.

Innym ciekawym regionem są okolice Krakowa, w których również można natrafić na interesujące znaleziska. - W rejonie Rudna, Alwerni i Krzeszowic od lat znajdowane są różne odmiany kwarcu: agaty, ametysty, chalcedony, a nawet duże geody. W Rudnie działa nawet muzeum agatów, prezentujące wyłącznie lokalne znaleziska - przypomniał mineralog.

Najbardziej tajemniczym minerałem regionu jest jednak haczetyn - naturalna parafina odkryta na początku XX wieku w kamieniołomie Bonarka w Krakowie. - To bardzo spektakularny minerał, niemal mityczny. Od stu lat nie natrafiono na nowy okaz, a większość kolekcjonerów zna go tylko z opowieści. Większość znalezionych na początku XX w. okazów znajduje się w naszej kolekcji, w Centrum Edukacji Przyrodniczej UJ - dodał.

Ciekawe znaleziska można też napotkać w Górach Świętokrzyskich. W rejonie Miedzianej Góry i Miedzianki występują malachity, azuryty i galena, czyli ruda ołowiu. To właśnie obecność takich minerałów była podstawą działalności dawnych, nawet średniowiecznych, kopalń, np. kopalni ołowiu i srebra w Tarnowskich Górach, dziś wpisanej na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Z tej samej listy pochodzi również kopalnia krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich. - W neolicie był to surowiec strategiczny. Narzędzia z tych krzemieni znajdowano nawet 650 km od miejsca wydobycia - powiedział dr Kajdas.

Choć geologicznie mniej urozmaicone, Karpaty skrywają kilka osobliwości. W okolicach wsi Rabe w Bieszczadach, ale też w kilku lokalizacjach w Beskidach, występuje tzw. diament marmaroski, czyli przejrzysty kryształ kwarcu, o wyjątkowym połysku, który wyglądem przypomina prawdziwy diament. Jak wyjaśnił ekspert, jest on cennym kamieniem kolekcjonerskim.

Jeśli chodzi o Tatry, to można w nich znaleźć czarne turmaliny, ale - co podkreślił mineralog - Tatrzański Park Narodowy jest objęty pełną ochroną, więc nie wolno tam zbierać ani wynosić żadnych okazów.

Osobną kategorią są znaleziska pozaziemskie. Badacz przypomniał, że w 1868 r. w rejonie Pułtuska spadł jeden z największych na świecie deszczów meteorytów i do dziś można odnaleźć jego pozostałości na tej ziemi.

Natomiast niedawno, bo w lutym 2025 r., niewielki deszcz meteorytów spadł w okolicach Drelowa na Lubelszczyźnie. - Zebrano ich do tej pory ponad 70 okazów o łącznej masie ok. 4 kg. Wraz z końcem sezonu rolniczego ruszą zapewne dalsze poszukiwania – powiedział specjalista.

Do bardziej nieoczywistych „skarbów” należą bursztyny, które - wbrew powszechnej opinii - można znaleźć nie tylko na plażach. Jak zaznaczył dr Kajdas, nie są to co prawda minerały, tylko kopalna żywica drzew iglastych, jednak ze względu na swoje walory estetyczne od lat cieszą się dużą popularnością wśród zbieraczy.

Występują w warstwach piaskowca pochodzących z epoki eocenu, czyli sprzed ok. 40 mln lat. - Te osady tworzą szeroki pas ciągnący się od rejonu Lwowa, przez Polskę, aż po Kaliningrad. Warto wspomnieć, że największe złoża znajdują się wbrew pozorom w głębi lądu, a nie bezpośrednio na wybrzeżu. To, co trafia na plaże po sztormach, to fragmenty wypłukiwane z tych głębiej położonych warstw – wyjaśnił.

Ekspert przypomniał, że osoby poszukujące minerałów powinny znać podstawowe przepisy. Stanowią one, że kamienie leżące na powierzchni w terenie publicznym można zabrać ze sobą i nie trzeba zgłaszać takich znalezisk.

Inaczej wygląda sytuacja z obiektami z prywatnych gruntów. Ich wykopywanie i zbieranie bez zgody właściciela stanowi naruszenie prawa. - W Nowym Kościele czy Rudnie zdarzały się przypadki nielegalnego rozkopywania pól i lasów, w których musiała interweniować policja - przypomniał specjalista.

Uczulił też, że nawet legalnie pozyskane okazy mogą stanowić pewne zagrożenie. W Polsce znajdują się minerały zawierające arsen, ołów czy uran. Dlatego zawsze po kontakcie z nieznanymi kamieniami warto umyć ręce.

Jeśli chodzi o okres, w którym najlepiej wybrać się na poszukiwania, jest to - zdaniem eksperta - przedwiośnie oraz czas po orce, gdy ziemia „rodzi” kamienie. (PAP)

Autor: Katarzyna Czechowicz

kap/ agt/ lm/